SMEDEREVO, 29. avgust 2021 – U prošlim nastavcima serijala „Putokazi – do Smedereva i u Smederevu“ bavili smo se atipičnim kulturnim i prirodnim spomenicima kojima ovaj grad raspolaže; kafanom, onom na Carigradskom drumu, Rajkovom, kulturnim, i drevnim drvetom, usred grada, Dudom, prirodnim spomenikom. Šta tek reći za činjenicu da mesto kakvo je groblje ima status kulturno-istorijskog kompleksa, a baš takav je slučaj sa smederevskim Starim grobljem.
Kada je tačno tu nastalo groblje – teško je reći, baš kao što se ne zna ni tačna godina kada je tu izgrađena crkva. A ona, crkva Uspenja Presvete Bogorodice, jedan je od atributa koji ovom groblju donose tu titulu.
Ono u čemu se stručnjaci slažu jeste da je i ova hrišćanska bogomolja sagrađena, baš kao i mnoge druge, na mestu na kome je ranije bilo neko pagansko svetilište. O kakvom je hramu reč može se samo naslutiti na osnovu nalaza iz dvadesetih godina prošlog veka, kada su Nemci sređujući potes za svoje groblje iskopali očigledno antičku statuu nekakvog krilatog božanstva i naišli na temelje omanjeg okruglog zdanja, najverovatnije nekog rimskog kulta. Bio je to dokaz prvog sakralnog objekta ikada izgrađenog na nekoj lokaciji u smederevskom kraju. Skulptura i nađeni predmeti nestali su tokom narednog rata, pa je sve ostalo na onom što je zapisano. Ipak, arheološka istraživanja obavljena 1982. potvrdila su da je crkva podignuta na mestu mnogo starije nekropole.
A da je crkva na tom mestu sagrađena nasledila lokalitet negdašnjeg paganskog hrama svedoče i u pod oltara i pevnica ugrađene rimske opeke sa žigovima, koje su pripadale nekoj drugoj, po svemu sudeći, straovekovnoj građevini/ruševini. Na zapadnoj strani crkve u fasadu je usađena Meduza sa dve ptice u uglovima. E sad, da li je materijal korišćen za gradnju dovlačen sa nekog baš nedalekog mesta ili možda iz Viminacijuma – nije lako odrediti. Uglavnom, da je njegov deo antičkog porekla nema zbora.
Ne zna se, rekosmo, tačan datum ni početka ni završetka gradnje crkve, najpre da je nastala negde između 1430. i 1456. godine. Na to upućuje i činjenica da je za njenu izgradnju korišćen istovetan građevinski materijal kao za Tvrđavu. Nema podataka ni o ktitoru niti o prvobitnoj nameni, da li je možda bila manastirska, kao što se nagađalo, ili katedralni hram, što je malo verovatno s obzirom na njenu veličinu. Uglavnom, tu dolazimo do one njene glavne karakteristike, koja je i sada označava – da je grobljanska. Naime, u podu crkve je, u pomenutim istraživanjima 1982, pronađeno trinaest grobnih mesta. Ko su tu sahranjeni može samo da se naslućuje. U grobnom mestu koje je u istraživanju označeno pod brojem 1 sahranjena je neka bogata vlastelinka, najverovatnije bliska srodnica ktitora, a u onom s brojem 13 kakav crkveni velikodostojnik, na šta upućuju grobni prilozi.
Prvi evidentirani grobovi u neposrednoj blizini crkve pominju se tek u XIX veku, što ne znači da ih nije bilo i ranije i da groblje na tom mestu tek od tada datira. Uz samu crkvu je grob Dimitrija Davidovića, prvog srpskog novinara i tvorca Sretenjskog ustava, koji je umro 1838, a u neposrednoj blizini su grobnice više poznatih familija smederevskih iz tog i kasnijeg perioda, o čemu će biti više reči u narednom nastavku.
Što se tiče crkve, da se vratimo samom zdanju, ona po arhitekturi pripada moravskoj stilskoj grupi jednokupolnih crkava. Karakteriše je i to što nema zvonik, što je odlika najvećeg broja crkava koje pripadaju tom stilu, a jedino ova smederevska crkva, pored Ravanice iz moravske škole, ima u poljima slepih arkada dekorativno obrađen trokraki krst. Sama tehnika zidanja razlikuje se po zonama, što ukazuje na pretpostavku da pripadaju različitim periodima gradnje.
U unutrašnjosti, živopis je nastao kada je crkva već ušla u drugi vek postojanja, krajem XVI početkom XVII veka, a posebnu vrednost imaju u kupoli prikazani Hrist Pantokrator, Nebeska liturgija i starozavetni proroci. Na svodovima i u gornjim zonama su Ciklus iz života Hristovog i Ciklus stradanja, a ispod njih zone sa svetitelјima. Ističe se ilustracija 148. i 149. Psalma u svodu narteksa, gde je, atipično i posebno zanimljivo, prikazano nekoliko srednjevekovnih muzičkih instrumenata. Oltarska pregrada sa veoma vrednim ikonama Nikole Apostolovića iz 1808. godine, gde je bio i apostolski niz i krst sa Raspećem i medalјonima, inače dar trgovca Kuzmana Marića, zamenjena je 2010. godine novom.
Ovde, kada već govorimo o tome, oslikavanju i ikonama, dolazimo do jednog istovremeno i savremenog i drevnog momenta. Naime, potkraj srednjeg veka u naše krajeve stižu razne kopije ikona, među njima i one Bogorodice Vladimirske, najpoznatije od svih čudotvornih iz Moskovskog carstva. Jedna takva, neznano kako, završila je u crkvi Uspenja Presvete Bogorodice u Smederevu. Najraniji njen spomen je osamdesetih godina 17. veka, kad je prvi put čudotvorila. Zbilo se to nakon što je Jegen Osman-paša napuštajući Smederevo popalio grad. Pošto su je sveštenici pre bekstva zakopali, ne bi li je sačuvali od pošasti i zle volje nevernika, prilikom ulaska u grad srpskih četa Pavla Nestorovića Dejaka ikona se sama objavljuje; čudotvori svojim prikazanjem kod napuštene crkve.
Malo ko je mogao da sluti da će posle tog prikazanja proći bezmalo tri i po veka dok je Smederevci ponovo ne vide. Jer, zajedno sa Srbima, u grad je tada ušao i bavarski knez Maksimilijan II Emanuel, predvodnik austrijske vojske u bici za Beograd 1688. godine. Pored turskih zastava i oružja, kao suvenire i spomen na ratni trijumf, poneo je i nekoliko relikvija iz srpskih crkava, među njima, čuvši za čudo, i Bogorodičinu ikonu. Putešestvije ikone se ovde ne završava; Bogorodica Smederevska je 1738, deceniju po smrti Maksimilijanovoj, poklonjena novopodignutoj crkvi manastira Svete Ane u Lehelu. Tu je naredna tri veka stajala na glavnom oltaru. I čudotvorila! Verovalo se da je ona spasla manastir i grad od ratnih razaranja 1742. godine. Čudo, ipak, nije ponovila 1944. kada je bombardovan Minhen. Manastir je teško razoren, a ikona uništena.
Lik Bogorodice smederevske, ikone koja je više od tri veka proboravila u Bavarskoj, od 2015. ponovo krasi zid ovdašnje crkve iz 15. veka. Kopiju je, po opisima i sačuvanim bakrorezima, uradio starešina ovog hrama protojerej Željko Đurić, kako je sam tada rekao, u nadi da će opet čuvati Despotov grad, kako je to nekada činila.
Na žalost, u vreme nastanka ovog teksta, nismo mogli da uđemo u crkvu, bila je zatvorena, i pogledamo da li je ikona još uvek tamo, ali nema razloga da ne bude. I, kada već bi reči o osavremenjavanju, crkva Uspenja Presvete Bogorodice odskora ima nove crepove na krovu. Sada, dok vreme na ćeramidi ne odradi svoje i patinira je, s ovim novitetom na krovu izdaleka pomalo odaje utisak baba-devojke. Ali, kud je do sad poživela, tih pet i po, skoro pa šest vekova, nema sumnje da će se i to desiti, da će se ponovo ujednačiti ono gore i dole.
Do Smedereva se može stići na više načina. Drumom iz pravca jugoistoka auto-putem E-75, isto i severozapada, iz pravca Beograda, a tu vam je na raspolaganju i stari put od Beograda preko Grocke. Smederevo ima trostruku vezu s auto-putem; preko izlaza kod Vodnja, Ralje i Kolara. Sa severa, drumom dolazi se preko mosta na Dunavu, poslednjeg prelaza preko ove reke, kada se prođe Beograd, sve do Đerdapa. Autobusom iz tog pravca na raspolaganju vam je mnoštvo polazaka, čiji raspored možete da vidite ovde.
Pravac prema Požarevcu, iz koga jedino možete vozom doći u Smederevo, istovremeno je i veza sa gradovima na Dunavu nizvodno od ušća Velike Morave (Veliko Gradište, Golubac) i sa područjem Đerdapa.
Smederevo se nalazi i na međunarodnoj Dunavskoj biciklističkoj ruti Euro Velo 6, na trasi koja vodi od Atlantika sve do Crnog mora. Na internet stranici The Danube Regional Development Project mogu se pronaći detaljne informacije o Dunavskoj biciklističkoj ruti, a u sekciji 5 opis dela rute,
Na kraju, za one sklone avanturi, tu je i koridor 7 – Dunav, na kome, nažalost, još nema komercijalnog putničkog prevoza do Smedereva, ali tu su uvek alternativni način. Pored Smedereva Dunav protiče u dužini od 25 kilometara, od Orešca na 1.124 do ušća Morave na 1.103 kilometru Dunava. Ova reka pored Smedereva teče pravcem zapad-istok, od Orešca do Kuliča,sa širinom korita od 800 do 1.300 metara. Kod Smederevske tvrđave je rečnim ostrvima razdvojen u tri kraka od kojih je desni najširi i najdublji.
Projekat „Putokazi – do Smedereva i u Smederevu“ sufinansiran je iz budžeta Grada Smedereva, a stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.