SMEDEREVO, 23. oktobar 2023 – U prošlom nastavku serijala o mitovima, legendama i istorijskim činjenicama koje prate hiljadugodišnju povest Smedereva načeli smo temu viševekovne zagonetke Blagoveštenjske crkve. Gde je bila, šta se s njom desilo? Nije bilo mnogo odgovora, a ono što je navedeno, baš kao i ovo što sledi, uglavnom su istorijske činjenice, različita tumačenja, pomalo i nagađanja…
Ako smo se složili da je crkva, po onom što ste u prošlom nastavku mogli da pročitate, zaista postojala, ostaje nedoumica kada je izgrađena. Poznato je samo da je bila završena i oslikana pre prenosa moštiju Svetog Luke 1453. godine.
Da li je Blagoveštenjska crkva izgrađena pre prvog pada despotovine 1439. ili nakon njene obnove 1444. godine – razna su mišljenja stručnjaka. Nekoliko bitnih razloga, međutim, ukazuje da je Blagoveštenjska crkva građena u isto vreme kad i Veliki grad, tokom tridesetih godina 15. veka, i to po ugledu na Manasiju. Jedan od razloga koji se navode jeste činjenica da je u planu za izgradnju Velikog grada bila i velika gradska crkva. Naime, tada postojeća Pridvorna crkva bila je namenjena despotovoj porodici i dvorskoj sviti i zbog skučenog oltarskog prostora i malog naosa nije mogla da primi veći broj vernika niti da posluži kao crkveno sedište.
Trebalo bi imati i u vidu, kako piše Srđan Katić sa beogradskog Istorijskog instituta, da je u vreme završetku gradnje Malog grada 1430, despot Đurađ imao već 53 godine, što je za ono vreme bila poodmakla životna dob, u kojoj je svakako morao ozbiljno da planira izgradnju svoje najveće zadužbine. To je logično, tim pre, jer je njegov prethodnik i ispisnik despot Stefan Lazarević (1377–1427) već počivao u svojoj zadužbini, crkvi manastira Manasija, koja je despotu Đurđu, po predanju, služila kao uzor u gradnji mitropolijske crkve Blagoveštenja.
Pretpostavka je da je despot Đurađ počeo gradnju Blagoveštenske crkve već početkom tridesetih godina 15. veka ili možda sredinom te decenije, kada je, prema Konstantinu Mihajloviću iz Ostrovice, poslao ćerku Maru i sina Grgura sultanu. Od njega je dobio dozvolu da u Smederevu gradi manastir i za sebe siguran grad. E sad, da li je mitropolijska crkva Blagoveštenja završena do prvog osmanlijskog osvajanja Smedereva 1439. ili je još građena, kao i da li je i koliko oštećena tokom tromesečne opsade – može se samo nagađati.
Prema Momčilu Spremiću: „Muslimanski osvajač nije rušio smederevske zidine (…). Ali, zato je porušio crkvu Blagoveštenja, koja mu je, očigledno, najviše smetala“.
I Mlađan Cunjak smatra da je crkva odmah porušena, i to do temelјa, da bi na njima bila izgrađena džamija,dok je preostali materijal iskorišćen za podizanje poligonalnih kula i hamama.
Kad već bi pomenut amam ili hamam, ima mišljenja da se crkva baš tu nalazila, a da su Turci razgradili i srušili sve što je od nje bilo, uključujući i temelje bogomolje, pa je kupatilo napravljeno na tom mestu, e da bi se i na taj način ponizila kaurska raja.
S druge strane, prema Marku Popoviću, i posle predaje Smedereva, u Blagoveštenskoj crkvi nastavlјeno je hrišćansko bogosluženje, osvajači su se zadovolјili pretvaranjem starije Pridvorne crkve u džamiju, jer im je već služila u tu svrhu u vreme prvog zaposedanja despotovine (1439–1444). Kao razlog rušenja crkve Blagoveštenja, koje je datirao u šezdesete ili najkasnije u početak sedamdesetih godina 15. veka, Popović je naveo aktivno učešće Srba u sve intezivnijim sukobima Osmanskog carstva i Ugarske.
Po Aleksandru Deroku i Leontiju Pavloviću, međutim, crkva Blagoveštenja pretvorena je u džamiju 1459. godine. Deroko nije razmatrao razloge njenog kasnijeg rušenja, dok su je prema Pavloviću „naprečac porušili“, a kao mogući razlog naveo je česte pokušaje Vuka Grgurevića, unuka despota Đurđa, da zauzme Smederevo.
U prošlom nastavku smo obrazložili zašto relativno skoro nalaženje crkvice blizu ćoška Jezavskog i prema gradu bedema nikako ne može biti Blagoveštenjska crkva, mada je i takvih sumnji u početku bilo. Postoje čak i mišljenja da su toj velelepnoj crkvi, kakav je Blagoveštenjski hram morao biti, 1456. i 1458. verovatno sahranjeni i despot Đurađ i njegov sin i naslednik Lazar. A to zasigurno nije moglo da bude u malogabaritnom objektu kakav je ova crkvica.
Sva istraživanja moguće lokacije crkve Blagoveštenja ostala su bez konačnog odgovora na pitanje gde je bila i kako je nestala bez traga. Poslednje vredno pomena je ono koje su pre nekih desetak godina radili izvesni nemački arheolozi. Oni su se u Srbiji zatekli sasvim drugim poslom, ali su, da li vođeni naučničkom radoznalošću ili iz nekog drugog razloga, spravom najvećma nalik onom što se sada zove GPR (Ground penetrating radar) istraživali prostor Velikog grada. Podaci su se, navodno, preko satelita prikupljali, da bi se kasnije obradili, ali ispostavilo se i to je sve prošlo bez rezultata. Odmogle su im, između ostalog, tako se govorilo, brojne instalacije u zemlji, postavljane tu ko zna kada, a za koje nema nikakvog plana.
Dakle, traženje i daće Bog nalaženje Blagoveštenjske crkve čeka neke nove istraživače i nove metode. Dotle nam ostaju samo sporadična pominjanja o njenom postojanju u istorijskim spisima, koja potvrđuju da nije u pitanju kakva legenda ili narodno predanje, da je stvarno tu bila, da su u nju položene mošti Svetog Luke, a to je tema kojoj ćemo se baviti u sledećem nastavku serijala, baš o prazniku ovog sveca.
Projekat „Prvi hiljadu godina Smedereva – mitovi, legende i istorijske činjenice“ sufinansiran je iz budžeta Grada Smedereva, a stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.