SMEDEREVO, 24. novembar 2024 – U dosadašnjim nastavcima serijala „Šest vekova Smederevske tvrđave – u susret velikom jubileju“ bavili smo se odabirom mesta gde će ona nastati, potom smo govorili, još uvek u prvom od šest njenih vekova, o tome kako je sagrađena. Na žalost, kao što je znano, Tvrđava nije zadugo bila središte prestonog grada, već je 1459, posle dva neuspela pokušaja, palo u ruke Osmanlijama. Smederevci će poslednjim Turcima videti leđa pošto protekne više o četiri veka, ispratiće ih tek 24. aprila 1867. godine.
Sultan Murat II je, podsetimo, po ugovoru s despotom Đurđem, 1428. godine dozvolio srpskom vladaru da pri ušću Jezave u Dunav podigne tvrđavu. Turci su milili da time imaju granično utvrđenje prema Ugarskoj, a Đurđeva računica je bila je drugačija, on je u borbi protiv turskog nadiranja polagao nade naš u savez sa Ugarima.
Smederevo je prema Dunavu u prvo vreme imalo skromnija utvrđenja, ali su onda kule dodavane na postojeći bedem. Zbog znatnog napretka u ratnoj tehnologiji i sve prisutnijoj upotrebi artiljerije, moralo se voditi računa o tome da debljina smederevskih zidina premaši do tada uobičajene dimenzije. Bedemi su široki od dva do preko četiri i po metra, kule su visoke i preko 20, široke više od 11, a duboke više od 10 metara.
U novu prestonicu, koja se veoma brzo razvijala, ubrzo je smešteno i sedište glavnih organa državne uprave, a grad je imao i kovnicu novca. Uz vladarev dvor nalazile su se sve službe središnje uprave i despotove kancelarije, kako srpska tako i latinska. Pominje se i sudija gospodina despota: jedno vreme na tom položaju nalazio se Đorđe Golemović. Smederevo je postalo ne samo političko već i kulturno središte države srpskih despota. Tu su prepisivane i prevođene knjige, a nastajala su i književna dela.
Smederevo je posle 1434. godine postalo središte mitropolije, a katedralna crkva Svete Bogorodice izgrađena je na prostoru Velikog grada. U tursko vreme ona je preobraćena u džamiju, a zatim porušena.
I tu dolazimo do Turaka i njihovog doba. Osmanlijski odredi prvi put su zauzeli Smederevo 1439. godine, dakle nepunu deceniju posle njegove izgradnje. Tome je prethodila tromesečna junačna i uporna odbrana kojom su rukovodili Đurđev najstariji sin Grgur Branković i šurak Toma Kantakuzin. Smederevo nije odolelo neprestanom turskom bombardovanju, a gladi i iscrpljenost branilaca doveli su do predaje sultanu Muratu II u avgustu 1439. godine. Turci su u sva važnija utvrđenja odmah smestili svoje posade, a za smederevskog sandžak-bega naimenovan je Isak-beg iz Skoplja. Pad Smedereva značio je i „prvi” pad države srpskih despota. Međutim, to još nije bio kraj i grad je nekoliko godina kasnije dočekao slobodu.
Despot Đurađ Branković uspeo je posle takozvane „Duge vojne” 1444. godine da povrati svoju zemlju i prestonicu. On je najpre u Jedrenu, aprila 1444. godine, s Muratom II na deset godina utanačio mir po kome je srpskom vladaru, uz obnovu vazalskih obaveza, vraćena zemlja koju su Turci prethodno osvojili. Sultan je potpisao sporazum, a nešto kasnije, u julu 1444. godine, u Segedinu je to učinio i ugarski kralj Vladislav I Jagelonac. Obe strane potvrdile su zakletvom njegovu valjanost. Odmah po sklapanju Segedinskog mira, despot Đurađ vratio se u Srbiju i već u avgustu 1444. godine preuzeo je Smederevo, a zatim i Golubac, Braničevo, Novo Brdo, Koprijan kod Niša, Ostrovicu na Rudniku, Koznik kod Aleksandrovca i ostale tvrđave. Sledećih petnaestak godina Smederevo se razvijalo, ali opasnost od Osmanlija nije minula.
Posle osvajanja Carigrada sultan Mehmed II Osvajač od srpskog vladara samouvereno zatražio predaju Smedereva, da bi naredne, 1454, godine, on opsedao grad, ali bezuspešno. Snažna artiljerijska vatra omogućila je napadačima da zauzmu spoljni zid smederevskog utvrđenja, ali ne i da osvoje grad, pa se sultan nerado neobavljena posla vratio u svoje zemlje.
Sledeća opsada Smedereva bila je 1456. godine, u vreme osmanlijskog pohoda Mehmeda II na Beograd. Tom prilikom Turci su spalili podgrađe, ali je i taj napad uz velike gubitke odbijen. Bio je to jedan od retkih neuspeha u tridesetogodišnjoj vladavini Sultana Mehmeda II Osvajača.
Despot Đurađ Branković je umro u decembru 1456. godine, a njegovom smrću, kako je to u naučnoj literaturi zapaženo, „nestalo je najznačajnije političke ličnosti toga doba među Srbima i balkanskim hrišćanima”. Nasledio ga je sin Lazar Branković, koji je vladao tek nešto više od godinu dana. Ubrzo je došlo do razdora u vladarskoj kući Brankovića. Posle smrti Jerinin, udovice despota Đurđa, u maju 1457. godine, Srbiju su napustili njen najstariji sin, slepi Grgur Branković, kći Mara, bivša sultanija, i Jerinin brat Toma Kantakuzin. Mehmed II Osvajač blagonaklono je prihvatio ugledne izbeglice.
Posle smrti despota Lazara Brankovića, u januaru 1458. godine, u Smederevu su se sukobile prougarska i proturska struja koje nikako nisu mogle da se slože oko budućnosti zemlje. Istovremeno, obe susedne države, i Osmansko carstvo i Ugarska, nameravale su da se dokopaju srpske prestonice.
U martu 1458. godine prevladali su ljudi Mihaila Anđelovića što je dovelo do toga da odred Turaka uđe u Smederevo. To nije prošlo bez sukoba s meštanima koji su bili ozlojeđeni zbog isticanja turske zastave na gradskim bedemima: turski vojnici su pobijeni, a Mihailo Anđelović bačen u tamnicu.
Pošto su pregovori sultana i ugarskog kralja o nekim razmenama teritorija ostale bez rezultata, Mehmed II prešao je u napad. Smederevo se održalo više od pola godine nakon što je Mahmud-paša Anđelović u leto 1458. godine osvojio čitavo preostalo područje srpske države. Preko Sofije i Pomoravlja stigao je do srpske prestonice i, pošto je posle kraćih pregovora utanačeno da Stefan Tomašević s porodicom može da se povuče iz opsednutog grada, Turci su ušli u Smederevo u sredu 20. juna 1459. godine.
Kako na početku bi rečeno, u Smederevu će ostati sve do 1867. godine, ali o tome, šta je i kakoj e bilo za turskog vakta u sledećem nastavku.
Projekat „Šest vekova Smederevske tvrđave – u susret velikom jubileju“ sufinansiran je iz budžeta Grada Smedereva, a stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.